بسم اللّه الرحمن الرحيم‏

طليعه‏

تأكيد فرهنگ دينى و ملى ما بر دانش‏پژوهى، و علم اندوزى و انديشورزى از يك سو، و بهره‏مندى قوم و نژاد ايرانى از هوش سرشار و توان يادگيرى عالى از ديگر سو، سبب شده است كه دانشمندان متعلق به اين آب و خاك، گاه سرآمد دانش‏آموختگان مراكز علمى و پژوهشى جهان شوند و در مقام تدريس و تحقيق و اختراع، گوى سبقت را از ديگران ربوده و در بيرون از ايران موقعيت و جايگاه ويژه‏اى يابند.
اما اين پرسش همواره وجود دارد كه على رغم اين فرهيختگى و استعداد، چرا نخبگان و دانشوران اين مرز و بوم در سرزمين مادرى خويش، گاه كم‏ثمر و بعضاً سترون مى‏شوند؟

علت اين نابارورى را بايد در چه چيز و كجا يافت؟

شايد فقدان انگيزه، زمينه و بسترهاى مناسب از مهمترين عوامل اين ركود و كم‏حاصلى باشد. اگر جايگاه و منزلت علم و پژوهش در نظام آموزشى معين نشود و همچنان مدارج علمى بر پايه كلاس و گذراندن واحدهاى درسى باشد، رساله‏هاى پژوهشى به گونه مشق شبانه محصلان ابتدايى، از روى آثار ديگران رونويسى و بعضاً با پرداخت حق‏الزحمه به كتاب‏سازان حرفه‏اى فراهم شود و استاد راهنما به اعتبار مدرك و شهرت و مناسباتش با متوليان آموزشى، بر محصل تحميل گردد، نبايد در انتظار نتيجه‏اى بهتر از آنچه هست باشيم.
البته سخن از پژوهش محورى در نظام آموزشى دانشگاهى، نويد و بارقه اميدى است؛ اما اين حقيقت را نيز نبايد بپذيريم كه «دوصد گفته چون نيم كردار نيست». متصديان امور مى‏بايست پايبندى خود را به اين ايده در عمل به اثبات برسانند. بى‏ترديد اين مشكل در علوم انسانى گسترده‏تر و بارزتر است و از رشته‏هاى متعلق به علوم انسانى، معارف اسلامى با شرايط دشوارترى روبروست، زيرا آموزش و پژوهش دينى در دو محيط حوزه و دانشگاه با فرايندى متفاوت انجام مى‏گيرد ، جدايى و تلفيق اين دو سيستم آموزشى، هر كدام با حسن و عيب‏هايى همراه است و رسيدن به يك نتيجه روشن و ثمربخش دقت و ظرافت ويژه‏اى را مى‏طلبد.
البته حوزه‏هاى علميه به جهت برخوردارى از انگيزه‏هاى معنوى و شرايط و امكانات خاص خود، طبيعى است كه توانمندى بيشترى در اين زمينه داشته باشند، به خصوص در سال‏هاى اخير كه متدهاى نوين آموزش و پژوهش و دانش هاى جديد همراه با فن‏آورى رايانه‏اى در آن رواج يافته، على القاعده بايد از محيطهاى دانشگاهى نيرومندتر و كارآمدتر باشند، ولى وجود برخى از موانع و كاستى‏ها از جمله عمومى نبودن روش‏هاى جديد آموزش و پژوهش و به خصوص نابردبارى برخى از نخبگان و اشخاص ذى‏نفوذ در برابر نوآورى‏ها، پرسش‏ها، چالش‏ها و شبهه‏ها، سخنان سست و درشت برخى از خطبا را به دنبال داشته است. در حالى كه علم‏پرورى، در سايه پرسش و پاسخ و هماوردى انديشه‏هاست. ودر اين باره بهترين آموزه‏ها در تراث علمى و فرهنگى ما وجود دارد، مكتبى كه آموزه‏هايى چون «حياة العلم بالرد ونقد» و «اضربوا بعض الرأى ببعض فانه يتولد منه الصواب» را عرضه كرده است، از پرسش و شبهه واهمه ندارد. شيخ بهايى (رحمة الله عليه) مى‏گويد: پرسش و شبهه چونان «انثى = زن» و پاسخ همچون «مذكر = مرد» است به راستى از نكاح و ازدواج اين دو، فكر صواب به دست مى‏آيد.
بارى توليد علم به متانت، بردبارى، تدبير و برنامه‏ريزى نيازمند است، و البته افق‏هاى روشنى در اين باره در حوزه و دانشگاه گشوده شده است كه بس مغتنم است. تشكيل انجمن‏هاى علمى در حوزه علميه قم يكى از اين بارقه‏هاى اميد است، انصاف بايد داد كه در همين شرايط باز هم كارهاى بسيار ژرف و مفيدى صورت مى‏گيرد كه شايان قدردانى و شكرگذارى است، چنانكه در پاسخ به فراخوان پژوهش‏هاى دينى پيش از انتشار دبيرخانه دين‏پژوهان كشور، فقط در عرصه فرهنگ ، هنر و اجتماع، شمار متنابهى از آثار ابتكارى و ژرف ارسال شده است كه در ادوار گذشته بى‏سابقه بوده است، كه اميدواريم در آذرماه سال جارى، شاهد «مراسم تجليل از پژوهشگران برتر حوزه دين و فرهنگ» در سطحى گسترده و در شكلى باشكوه باشيم.
هرچند يكى از نيازهاى مبرم ارتقاى پژوهش، بويژه در عرصه دين‏پژوهى، اطلاع‏رسانى به هنگام است كه در حقيقت خبرنامه دين‏پژوهان براى چنين مقصودى تأسيس گرديده و اينك پس از وقفه‏اى كوتاه در شكلى جديد انتشار يافته است؛ در اين زمينه سخن بسيار است و در اين مجمل نمى‏گنجد، اميد داريم در شماره آتى به تفصيل بدان بپردازيم.

محمدجواد صاحبى‏
دبير شوراى برنامه‏ريزى دين‏پژوهان كشور